Dùng kiến thức tâm lý ngữ học hiện đại để lý giải thứ tiếng Anh "bất thường" của tôi khi mới qua Mỹ du học

Mùa hè 1959 đã mang lại cho tôi một niềm vui rất lớn, khi tôi được chính phủ Việt Nam Cộng Hòa và cơ quan viện trợ Mỹ USAID cấp cho một học bổng mang danh đầy kỳ vọng là LEADERSHIP SCHOLARSHIP để du học tại Mỹ, sau khi tôi đậu tú tài toàn phần ban văn chương với hạng danh dự và đạt điểm cao trong kỳ thi tuyển học bổng toàn quốc do USAID tổ chức bằng tiếng Anh.

 Trẻ tuổi, lạc quan và đầy tự tin, tôi nghĩ mình sẽ thuận buồm xuôi gió với tiếng Anh khi qua Mỹ. Nhưng tôi lầm to, vì con thuyền tiếng Anh của tôi đã không đủ chuẩn bị để ra khơi! Không thể đổ lỗi cho ai cả, vì sự thực là tôi và các thầy dạy Anh văn của tôi thuở đó chỉ là là nạn nhân của thời cuộc mà thôi. Tiếng Anh lúc đó còn quá mới mẻ với người Việt, cho nên chính các thầy còn bị khó khăn với cách phát âm cũng như sự lưu loát trong tiếng Anh. Hơn nữa, phương pháp dạy của các thầy quá lưu tâm đến từ chương, khiến cho các hoạt động trong lớp chỉ chú trọng đến các quy luật văn phạm và khả năng dịch thuật từ tiếng Anh sang tiếng Việt và ngược lại. Đó cũng là cách thức các thầy của tôi học tiếng Anh trước khi ra hành nghề. Mấy năm về sau, khi chuyên về ngữ học áp dụng tại Georgetown University, tôi mới được biết lối dạy của các thầy tôi dạo đó có danh xưng uy nghi là PHƯƠNG PHÁP VĂN PHẠM – DỊCH THUẬT (Grammar-Translation Method)! Và bộ giáo khoa viết bằng tiếng Pháp mang tên L’ANGLAIS VIVANT (Tiếng Anh Sống) của tác giả Carpentier-Fialip do nhà sách Hachette xuất bản tại Paris, với hai ấn bản màu xanh da trời (édition bleue) và màu vàng xám (édition beige), quả thực là lý tưởng cho lối dạy và học thuở ấy. Tiếng Anh như vậy, tuy được gọi là SỐNG theo tên bộ sách, thực sự được dạy như một ngôn ngữ đã CHẾT rồi. Nhờ phương pháp này, khi xong trung học, tôi có khả năng dịch (qua văn viết thôi) từ tiếng Anh sang tiếng Việt và từ tiếng Việt sang tiếng Anh, bằng một thứ tiếng Anh đúng văn phạm và không sai chính tả. Tôi chẳng nói ngoa đâu, ở cái tuổi non nớt ấy, qua những bài học văn phạm tiếng Anh đã học thuộc lòng như cháo, tôi đã có thể đưa ra định nghĩa, trình bầy công thức cấu trúc, và cung cấp thí dụ chính xác thế nào là thời FUTURE PERFECT PROGRESSIVE trong tiếng Anh, như một cái máy vậy. Kỳ dị thay, đó là một thời mà chính những người Anh, người Mỹ chính cống chỉ họa hoằn sử dụng, như trong câu BY THIS TIME NEXT MONTH, WE WILL HAVE BEEN LIVING IN AMERICA FOR TWO WEEKS chẳng hạn. Đây là một thời trong tiếng Anh mà tiếng Việt của tôi khó lòng diễn tả nổi, vậy mà tôi vẫn thuộc lòng mới lạ chứ! Qua lăng kính của khoa tâm lý ngữ học (psycholinguistics) ngày nay thì lúc ấy tôi, vô hình chung, đã sử dụng tối đa cơ phận mang tên THE MONITOR là cơ phận thứ ba trong ba cơ phận (processors) chính yếu giúp trí tuệ chinh phục ngôn ngữ mà Stephen Krashen (1982) đã đề bạt để kiến giải ý niệm THE LANGUAGE ORGAN trong não bộ do Noam Chomsky (1965) đề xướng. Cơ phận MONITOR đã giúp tôi HỌC (to learn) một cách tỉnh táo (consciously) những luật lệ văn phạm, những từ ngữ tiếng Anh, nhưng đã không giúp tôi THỦ ĐẮC (to acquire) được sự lưu loát trong việc sử dụng tiếng Anh. Tôi đã không bao giờ có cơ hội được dùng cơ phận thứ hai mang tên THE ORGANIZER là cơ phận có trách nhiệm giúp học viên chinh phục sự lưu loát một cách thản nhiên (incidentally), như thể khi chúng ta thủ đắc sự trôi chảy trong tiếng mẹ đẻ. Sự kiện không may này là lý do chính tại sao tiếng Anh của tôi hồi đó khá bất thường! Còn cơ phận thứ nhất mang tên THE AFFECTIVE FILTER có nhiệm vụ đứng gác cửa cho cơ quan ngôn ngữ và ấn định mức học hỏi nhiều hay ít căn cứ vào mức độ thúc đẩy (motivation level) của học viên thì đã cho tôi mức độ thúc đẩy tối đa rồi. Cái cơ phận cảm xúc vô cùng bén nhậy này biết rõ tôi mê say ngoại ngữ cho nên đã hết lòng hợp tác với tôi.

        Sau một vài buổi huấn luyện qua loa về văn hóa Mỹ tại Sở Thông Tin Hoa Kỳ tại Saigon, tôi lên đường du học lúc 18 tuổi. Khi tới Honolulu, tôi được rời máy bay vài chục phút, đi bộ trong terminal của phi trường cho dãn gân dãn cốt. Chưa chi mà đã nhớ nhà đến muốn khóc! Và lần đầu tiên nghe những người xung quanh mình nói toàn tiếng Mỹ, tôi cảm thấy hồi hộp, bất an và lo lắng.

        Vài bữa sau, tôi đã có mặt tại trường để kịp theo học khóa mùa thu. Miami là một đại học có campus đẹp như mơ tại tiểu bang Ohio, nhưng tôi cảm thấy mình như một khách lạ lạc lõng trong thiên đường. Tôi bất chợt khám phá ra sự thật phũ phàng là TIẾNG ANH NÓI (spoken English) của người Mỹ bản xứ và TIẾNG ANH VIẾT(written English), vốn là ngón sở trường của tôi, khác nhau một trời một vực. Tôi cũng thấy những bài đàm thoại giữa hai cá nhân A và B mà tôi đã học thuộc lòng, phòng khi hữu sự, hoàn toàn vô ích, vì làm gì có người Mỹ nào đã cùng học thuộc lòng những bài đàm thoại ấy để nói chuyện với tôi đâu!

        Tôi quê đến nỗi không biết cách đối đáp ra sao mỗi khi các sinh viên Mỹ nói HI với tôi. Chắc hẳn họ nghĩ là tôi không thân thiện hoặc câm hoặc điếc. Họ đâu có biết cho rằng tôi chưa hề được dạy là HI cũng là một lời chào hỏi như HELLO vậy. Vì không biết người Mỹ thường nói BLESS YOU khi ai đó gần họ nhảy mũi (sneeze), tôi câm như hến mỗi khi anh bạn Mỹ cùng phòng của tôi nhảy mũi ồn ào. Tôi cũng có lần ngẩn tò te ra vì không hiểu câu hỏi nhanh như gió của anh ta, nghe ra như thể JEETJET? Về sau mới biết câu ấy chính là DID YOU EAT YET? phát âm thật nhanh, khiến cho các âm vị (phonemes) trong mấy chữ đó bị rút ngắn và dính chặt vào với nhau! Dùng thuật ngữ của Jim Cummins (1979) thì ở thời điểm ấy, TIẾNG ANH HỘI THOẠI (basic interpersonal communicative skills, gọi tắt là BICS) của tôi dở lắm, và TIẾNG ANH HÀN LÂM (cognitive academic language proficiency, gọi tắt là CALP) của tôi cũng cần phải thăng tiến gấp gáp mới mong cạnh tranh nổi với các sinh viên bản xứ, vì tôi đã lựa văn chương Anh làm môn học chính (major). Theo các cuộc nghiên cứu liên tiếp nhiều năm của Cummins tại Gia Nã Đại thì các học trò ESL phải luyện tập khoảng 2 năm mới đạt được mức BICS khá, và từ 5 đến 7 năm mới may ra bắt kịp mức CALP của người bản xứ!

        Như đa số các học trò Á châu khác, tôi là một người học bằng mắt (a visual learner), và do đó dùng hình thức viết (spelling) của chữ làm kim chỉ nam phát âm chữ đó. Tai hại thay, lối phát âm kiểu này khiến tôi phát âm trật một số chữ Anh, như WEDNESDAY(thành ra 3 âm tiết: wed-nes-day), OFTEN (phát âm cả mẫu tự “t”), ARKANSAS (vần với Kansas). Riêng nhóm mẫu tự -OUGH thực dễ sợ vì nó có nhiều lối phát âm khác nhau; tôi đã phải vô cùng cẩn trọng và định thần mỗi khi phát âm các chữ BOUGH, COUGH, HICCOUGH, TOUGH, THOUGH, THROUGH! Những điều quá dễ cho người Mỹ bản xứ phát âm lại là những thử thách cho tôi, chẳng hạn sự khác biệt tế nhị giữa âm [i] trong chữ IT và âm [iy] trong chữ EAT hoặc giữa âm [u] trong chữ LOOK và âm [uw] trong chữ LUKE. Tôi còn nhớ mỗi lần phát âm chữ SHEETvà chữ BEACH là tôi ngại lắm vì nếu không cẩn thận chúng có thể bị nghe lộn thành hai chữ rất tục trong tiếng Mỹ! Cũng vì thiếu cơ hội thực tập phát âm tiếng Anh một cách nghiêm túc, tôi ưa mắc lỗi để trật dấu giọng chính (primary stress) trong một chữ đa âm tiết (multisyllabic word), chẳng hạn thay vì nhấn mạnh âm tiết đầu tiên của chữ MELANCHOLY tôi từng nhấn mạnh âm tiết thứ hai một cách sai lầm. Nguy hại hơn, nhấn mạnh sai chỗ có thể vô tình biến chữ này thành chữ khác; chẳng hạn, chữ INVALID có hai cách phát âm: nếu nhấn mạnh âm tiết đầu tiên, chữ đó là một danh từ có nghĩa là một phế nhân (có thể đã hy sinh một phần thân thể cho đất nước); nếu nhấn mạnh âm tiết thứ hai, chữ đó là một tính từ có nghĩa là vô giá trị. Vị phế nhân sẽ buồn biết mấy nếu bị người đời phát âm trật khiến danh từ đáng kính kia trở thành một tính từ chẳng đẹp chút nào!

        Trong lãnh vực cú pháp (syntax) và cách chọn từ (diction), tiếng Mỹ của tôi trong thời gian đầu ở đại học là thứ tiếng Mỹ bất thường. Nó già nua (archaic), hoa mỹ (flowery), trang trọng (formal), bất tự nhiên (unnatural), bất chính cống (unauthentic), và do đó chẳng giống tiếng Mỹ nói (spoken American English) hiện đại chút nào! Nó là sản phẩm của khả năng dịch thuật của tôi cộng với những từ ngữ cổ lỗ xĩ và văn phạm cao cấp không mảy may phù hợp với tiếng Mỹ hiện đại mà tôi phải làm quen và mau chóng chinh phục.

        Thứ tiếng Anh bất thường của tôi lúc ấy, nay ngó lại qua lăng kính tâm lý ngữ học của Ken Goodman (1986), thuộc loại PHÁT MINH CÁ NHÂN (personal invention) chưa bao giờ được điều chỉnh bởi QUY ƯỚC XÃ HỘI (social convention) tức là lối nói tiếng Anh chính cống của người bản xứ. Anh bạn cùng phòng của tôi mang tên Dick Welday là một người rất thân thiện và vui nhộn. Sau vài câu chuyện trong ngày đầu chúng tôi mới gặp nhau, Dick nheo mắt nói với tôi đại khái: TIẾNG ANH CỦA BẠN NGỘ LẮM ĐẤY, NHƯNG TÔI CŨNG HIỂU BẠN. Chiều hôm đó, Dick dẫn vài người bạn Mỹ khác đến chơi với tôi. Chắc hẳn anh ta đã nói với họ về thứ tiếng Anh lạ đời của tôi và muốn cho họ đích thân nghe tôi nói thứ tiếng ấy. Sau khi giới thiệu họ với tôi, Dick khai mào: PHAP, TELL US ABOUT THE WEATHER IN VIETNAM WHEN YOU LEFT A FEW DAYS AGO. Dùng khả năng dịch thuật tôn trọng cú pháp tuyệt đối và những từ ngữ hoa mỹ cổ kính, tôi chậm rãi trả lời: MY FRIENDS, WHEN I TOOK LEAVE OF MY BELOVED FATHERLAND, SITUATED NEAR THE EQUATOR, THE WEATHER WAS SCORCHINGLY HOT. Họ lộ vẻ ngạc nhiên và cười tủm tỉm với lối nói tiếng Anh lạ lùng của tôi. Rồi Dick chêm thêm: ISN’T HIS ENGLISH INTERESTING? Bối rối, tôi hỏi Dick: HOW WOULD YOU EXPRESS WHAT I JUST SAID? Anh trả lời gọn lỏn: WHEN YOU LEFT VIETNAM, IT WAS HOT LIKE HELL! Tôi nghe câu ấy khoái tai quá, và đã học ngay được hai điều quan trọng– đó là hãy dùng LEAVE thay cho TAKE LEAVE OF và dùng thành ngữ táo bạo LIKE HELL để biểu diễn mức độ cao. Toàn là những điều hữu ích quá xá mà tôi chưa hề biết đến bao giờ! Nỗ lực giải tỏa (unlearn) tiếng Anh cũ để sẵn sàng học lại (relearn) của tôi khởi đầu từ lúc ấy.

        Những tuần lễ đầu tiên tại Miami University thực đầy thử thách cho tôi. Nhớ nhà và thèm cơm Việt Nam quá chừng! Bỗng nhiên tôi cũng thấy màu da, màu tóc, chiều cao, trọng lượng, và giọng nói của tôi đều không giống người bản xứ. Như một con cá văng ra khỏi nước, tôi không biết tương lai học vấn của mình sẽ ra sao nữa. Dùng thuật ngữ giáo dục ngày nay thì lúc đó tôi là nạn nhân của CULTURE SHOCK (xung đột văn hóa), tức là giai đoạn khốn khổ nhất của cái gọi là ACCULTURATION (tiến trình cố gắng hòa hợp với hoàn cảnh mới). Trong gọng kìm của xung đột văn hóa thì việc học hành khó khăn hơn, theo các chuyên gia giáo dục ngày nay. Tôi chưa quen nghe tiếng Mỹ của các giáo sư cho nên việc tôi ghi chép lời giảng của các thầy là một thử thách lớn. Mỗi khi các thầy viết lên bảng điều gì là tôi vui mừng chép lấy chép để vào một cuốn vở. Sự thảm bại của bài luận văn đầu tiên của tôi là một bài học để đời, nhắc nhở tôi ĐỪNG BAO GIỜ BẤT CẨN VỚI CÁCH CHẤM CÂU TIẾNG MỸ! Bài luận văn ấy tôi đã viết rất kỹ về mọi phương diện, trừ phương diện chấm câu theo tiêu chuẩn Mỹ. Khi thấy điểm D bằng mực đỏ trên bài viết, tôi thất kinh, vội hỏi ông thầy tại sao tôi bị điểm kém này. Ông nói tôi phải cẩn thận tối đa với cách chấm câu và khuyên tôi nên ôn tập nhiều trong lãnh vực này. Rồi ông lấy ngón tay chỉ vào những chỗ tôi mắc lỗi lạm dụng dấu phết (comma splices) khiến cho nhiều đoạn trong bài luận trở thành những câu không ngừng chạy (run-on sentences). Những lỗi này, ông nhấn mạnh, không được phép xuất hiện trong tiếng Anh bậc đại học. Thuốc đắng giã tật, tôi vội bỏ ra vài buổi chiều ngồi học thuộc lòng tất cả các quy luật chấm câu tiếng Mỹ.

        Một vấn đề nữa rất lớn với tôi là người Mỹ sử dụng nhiều đặc ngữ (idioms) mà ý nghĩa không thể đoán được trong ngôn ngữ hàng ngày. Tôi có khuynh hướng đoán ý nghĩa của các đặc ngữ ấy theo nghĩa đen (literally), và thường đoán sai, vì làm sao mà tôi có thể hiểu BREAK A LEG lại có thể là lời chúc GOOD LUCK hoặc KICK THE BUCKET là cách nói lóng cho động từ DIE? Có lần tôi tới thăm một cô bạn học người Mỹ mà tôi rất mến vào một buổi sáng chủ nhật tại ký túc xá của nàng, nhưng chẳng thông báo trước gì cả. Lisa từ trên lầu xuống gặp tôi tại phòng khách, có vẻ không vui và trông không hấp dẫn như mọi ngày tại lớp học. Chưa kịp trang điểm, nàng xanh xao vàng vọt quá. Nàng nghiêm nghị nói với tôi: PHAP, I WISH YOU HAD GIVEN ME A RING BEFORE YOU STOPPED BY THIS MORNING. Vì tôi tưởng nàng muốn đốt giai đoạn mối tình đang chớm nở giữa chúng tôi, tôi ngây thơ đáp lại: LISA, WE ARE BOTH ONLY 18, WHY SHOULD WE GET ENGAGED AT SUCH A YOUNG AGE? Biết tôi đã hiểu lầm câu nói của nàng, Lisa bật cười và giải thích: DON’T BE SILLY! WHAT I MEANT WAS SIMPLY THAT YOU SHOULD HAVE TELEPHONED ME BEFORE YOU CAME TO SEE ME THIS MORNING. Ngượng ngùng quá cỡ, tôi xin lỗi đã hiểu lầm nàng chỉ vì tiếng Anh của tôi chưa đi đến đâu, cũng như đã không điện thoại cho nàng trước khi ghé thăm. Lisa là một ân nhân của tôi vì nàng đã làm mẫu cho tôi rất nhiều về cách sử dụng COLLOQUIAL AMERICAN ENGLISH và cũng kiên nhẫn giải thích cho tôi nhiều điều về văn hóa Mỹ như thế nào là VALENTINE’S DAY, thế nào là HOMECOMING QUEEN, thế nào là BLIND DATE, vân vân. Những cái kiến thức bối cảnh (schemata) đó về văn hóa Mỹ thực là quan trọng cho tôi mà trước đó tôi chẳng mảy may hay biết! Ngày nay, các giáo chức dạy Anh ngữ cho người ngoại quốc đều được nhắc nhở kỹ càng về tầm quan trọng của SCHEMA THEORY, theo đó sự hiểu biết (comprehension) là do sự liên hợp (integration) của kiến thức mới với một mạng lưới kiến thức cũ (a network of prior knowledge) của học viên. Tôi nợ Lisa một ân huệ lớn về kiến thức văn hóa Mỹ. Lại dùng kiến thức tâm lý ngữ học hiện đại, qua những câu chuyện trên trời dưới đất giữa nàng và tôi ngày này qua ngày nọ, tôi đã chuyển dần cái PERSONAL INVENTION về tiếng Mỹ của tôi sang phía SOCIAL CONVENTION mà cô bạn gái Lisa duyên dáng là một đại diện vô cùng khả ái.

Đàm Trung Pháp